Επειδή κάποιοι έχουν αμφιβολίες, ένα σύντομο σχόλιο για την πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους

 

Το γενικό ποσοστό κέρδους των επιχειρήσεων στις ΗΠΑ (μπλε γραμμή προ φόρων, κόκκινά μετά φόρων). Διαφαίνεται ξεκάθαρα ο νόμος της πτωτικής τάσης του ποσοστού κέρδους που διατύπωσε ο Μαρξ στον Τρίτο Τόμο του Κεφαλαίου

Μιας και στο προηγούμενο σημείωμα για τον αμερικανικό ιμπεριαλισμό παραθέσαμε το άνωθι διάγραμμα του γενικού ποσοστό κέρδους στις ΗΠΑ.

Το γενικό ποσοστό κέρδους τείνει να πέσει. Καταρχάς, τί σημαίνει αυτό; Τί σημαίνει πτωτική τάση; Πτωτική τάση σημαίνει ότι δεν θα δούμε ποτέ σε διαγράμματα ποσοστών κέρδους μια φθίνουσα συνάρτηση, αλλά σκαμπανεβάσματα. Ενα το κρατούμενο.

Τμήμα της σημερινής αναθεωρητικής σχολής των μαρξιζόντων υποστηρίζει ότι ο νόμος της πτωτικής τάσης δεν ισχύει γιατί υπάρχει αντίφαση ανάμεσα στο υλικό κίνητρο που ένας καπιταλιστής αγοράζει νέες μηχανές στη βιομηχανία (προκειμένου να αυξήσει το ποσοστό κέρδους του) και στο τελικό αποτέλεσμα, ότι όσο μεγαλύτερο σταθερό κεφάλαιο χρησιμοποιεί στο συνολικά επενδυμένο κεφάλαιο, τελικά τόσο το ποσοστό κέρδους τείνει να πέσει στο λόγο της υπεραξίας προς το συνολικό επενδυμένο κεφάλαιο, δηλαδή στο λόγο του ποσοστού κέρδους.

Μα η ίδια η έννοια του γενικού ποσοστού κέρδους προϋποθέτει την εξίσωση λόγω του ανταγωνισμού των κεφαλαίων για επικερδείς τοποθετήσεις σε όλους τους κλάδους της οικονομίας. Η εξίσωση, η καλύτερα η σύγκλιση της καμπύλης του κέρδους σε μια σταθερή μέση τιμή (για ίδια σε αξία επενδυμένα κεφάλαια), πραγματοποιείται δυναμικά με το χρόνο. Σε αυτή μεταβατική χρονική διάρκεια μέχρι τη σύγκλιση στην εξίσωση του ποσοστού κέρδους συντελείται το μοιραίο για τον καπιταλιστή που πρώτος εξασφάλισε μια τεχνολογική καινοτομία με την οποία κατάφερε να αυξήσει σημαντικά τα κέρδη του αρχικά, μειώνοντας από το συνολικό του κεφάλαιο το μεταβλητό κεφάλαιο (πετώντας εργάτες στην ανεργία) και αυξάνοντας το σταθερό κεφάλαιο, εισάγοντας μια τεχνολογική καινοτομία που του προσέφερε σημαντική αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας, επομένως και πολύ περισσότερα κέρδη και μεγαλύτερο ποσοστό κέρδους.

Αλλά ο καπιταλιστής μας δεν ζει στην έρημο. Οι καπιταλιστές ανταγωνιστές του θα ακολουθήσουν στην συνέχεια την ίδια οδό. Ετσι μεταβαίνουμε στη σύγκλιση των ποσοστών κερδών των τυχαίων καπιταλιστών σε μια σταθερή μέση τιμή, η οποία είναι αρκετά μικρότερη από το αρχικό ποσοστό κέρδους που εξασφάλιζε ο "πρωτοπόρος μας" καπιταλιστής.  Επομένως το αρχικό ποσοστό κέρδους που είχε εξασφαλιστεί θα διακυμαίνεται πια γύρω από το χαμηλότερο μέσο (ή γενικό) ποσοστό κέρδους. 

Η εισαγωγή πάγιου κεφαλαίου (μηχανές, εγκαταστάσεις) στη βιομηχανία κοστίζει υπέρογκα. Ο αρχικός καπιταλιστής μας θα ενισχύσει μέσω της συσσώρευσης την αρχική του επένδυση, αγοράζοντας κι άλλες μηχανές του ίδιου τύπου, ή "βελτιώνοντας" τη παραγωγική διαδικασία (αλλάζοντας τα φώτα στους εργάτες του στην υπερεντατικοποίηση της εργασίας τους). Πλέον, λόγω της εξίσωσης του ποσοστού κέρδους, χρειάζεται περισσότερο κεφάλαιο απ' ότι πριν για να αυξήσει τα απόλυτα κέρδη του, ή ισοδύναμα χρειάζεται περισσότερο κεφάλαιο απ' ότι χρειαζόταν νωρίτερα για να αποκτήσει τα ίδια κέρδη. Θα ξαναπάρει τμήμα των εργατών που είχαν χάσει νωρίτερα τη δουλειά τους, με μικρότερα μεροκάματα για να δουλέψουν σε πρόσφατα αγορασμένες μηχανές. Με αυτόν τον τρόπο διατηρείται και ο μόνιμος εφεδρικός στρατός των ανέργων.

Ο καπιταλιστής "μας" είναι απλώς ένας απ' όλους που θα ακολουθήσουν τον ίδιο δρόμο. Καθώς θα αυξηθεί το σταθερό κεφάλαιο στις νέες επενδύσεις, με την προϋπόθεση ότι αυτές δεν θα αλλάξουν ριζικά τη παραγωγικότητα της εργασίας (για σταθερή εντατικότητα εργασίας), και μα την αλήθεια δύσκολα να βρεθεί μια καινοτομία ριζική με μικρό κόστος, το γενικό ποσοστό κέρδους θα πέφτει.  

Αυτή είναι η βάση των δυναμικών συστημάτων τυχαίων μεταβλητών (εδώ είναι η μεταβλητή του κέρδους που μας ενδιαφέρει) που ακολουθούν κατανομές τις οποίες δεν γνωρίζουμε, ή δεν είναι εύκολο να προσεγγίσουμε, γνωρίζουμε όμως τις μέσες τιμές τους και σχεδόν σίγουρα από την πρακτική πείρα ότι συγκλίνουν.

Ολη η παραπάνω επιχειρηματολογία βασίζεται σε ορισμένες πολύ συγκεκριμένες παραδοχές που εμφανίζονται σταθερά στη βιομηχανία. Οποιος νομίζει ότι το πάγιο κεφάλαιο αλλάζει ριζικά μέσα σε μια δεκαετία στις μεγάλες βιομηχανίες, μάλλον δεν έχει ιδέα από τη βιομηχανία. Στον μονοπωλιακό καπιταλισμό, ο νόμος της πτωτικής τάσης του ποσοστού κέρδους δεν είναι ο βασικός νόμος που εξηγεί τις οικονομικές κρίσεις, δείχνει, όμως, τα όρια στα οποία μπορεί να κινηθεί το ανώτατο κέρδος των μονοπωλίων.